Der Name Hummel, Czmiel
Im polnischen Namensregister sind 264 Familien mit dem Namen Homel,
verzeichnet, davon in den Wojewodschaften: 17 in Danzig, 160 in Bielitz, 23
Oberschlesien, 22 Krakau; 62 Hommel, davon 50 im Raum Danzig, 1 in Slupsk. 1 Chommel
in Obersclesien; 142 Hummel, davon 1 in Danzig, 35 Warschau, 30 Oberschlesien,
16 Breslau, 13 Litzmannstadt, 11 Krakau; 21 Humla: davon 9 im Raum Danzig, 6
Elblong, 3 Lemberg und 3 in Posen; 1 Hummiel im Raum Breslau. Auch sind 2
Familien Hommel�w aus Koscierzyny bekannt, nicht ber�cksichtigt wurden die
Namensregister aus der 2. H�lfte des XIX. Jahrhundert und fr�her.
Historische Dokumente aus dem XVIII und XIX Jahrhundert aus Pommern und aus
dem n�rdlichen Ostpreu�en.
Im Kirchenbuch der Gemeinde Kielno ist eingetragen: Marianna Hommel (1824)
und Johann Hommel (1839). �ltere Eintr�ge gibt es im Kirchenbuch der Gemeinde
Rumi: Joan Homel (1714), Joan Homelka (1744), Mathias Hommelk (1755). Im
Kirchenbuch der Gemeinde Redy: Roza Homlowna (1765). In der Handwerkerrolle?
(Beamtenverzeichniss) ist eingetragen: Hummel [...]als: arestator et perpetitor,
dh. Zollbeamter(1426) und Homel (1419)
Alle diese Namen sind deutscher Herkunft. Aus Hummel wurde �trzmiel�, im
kaschuber Dialekt: brzmi�l, grzmi�l, auch brzmi�l und grzmi�l, czmiel und
przmi�l; im schlesischen wurde homele gesprochen, es wurde aber der Name Hummel
geschrieben. Die entomologische Bedeutung wurde in Schlesien auch verwendet
�f�r ein Kind das nicht ruhig sitzen konnte� (im kaschubischen Dialekt
"brzmi�la" jemand der sich auf dem Stuhl dreht), im Hochdeutschen ein aufgeregter,
nerv�ser Mensch; wilde Humel ein unm�gliches M�dchen; im Schw�bischen auch
Bulle. Die Abwandlungen Hom(m)el oder Hum(m)el (Die Kaschuben sprechen heute
Chomel oder Chumel). Es ist auf eine ethnologische Entwicklung, die auf der
historischen und geografischen Ver�nderung beruht und die deutschen und
polnischen Dialekte beeinflu�t durch die unterschiedliche Aussprache des
Selbstlautes �o� und des Mittlautes �m�.
Einem Menschen den Namen Hummel zu geben ist mit den Eigenschaften der
Insekten verbunden: schnell, nerv�s, unruhig, usw.. Im Polnischen trzmiel bedeutet
im Dialekt auch Unstetiger und die Bezeichnung f�r eine Strauchart, heute
polnisch trzmielnica, lateinisch Evonymus. Nach Frau Aleksandra Br�ckner war
die erste Bezeichnung entomologisch. Sp�ter �bertragen auf den Strauch wegen
seiner Farbe. Die Bl�hten �hneln der Kappe eines Geistlichen, die deutsche
Bezeichnung f�r den Strauch ist Pfaffenholz. Polnisch klang das Wort, trzmiel,
przmiel, den Strauch nennt man trzmielina oder przemielina; die Insekten nennt
man brzmiel, cmiel, czmiel,
Familiennamen ( 442 Czmiel, davon 5 im Raum Bromberg, 6 Danzig, 18 Slupsk),
(767 Cmiel 1 im Raum Danzig, 325 in Oberschlesien), auch przmiel, scmiel,
szczmiel (im Dialekt der Kaschuben). Bei den heutigen polnischen Familiennamen
finden wir (957) Czmiel, Cmiel, Trzmiel , davon 4 im Raum Bromberg, 9
Danzig, 3 Slupsk, 17 Siedletz, 110 Kalisch, 102 Radom, 57 Posen, 42 Breslau, 40
Oberschlesien; Chmiel 8 im Raum Radom; (125) Grzmiel, davon 7 im Raum Bromberg,
14 Danzig, 72 Radom, 18 Warschau; (489) Grzmil, davon 2 Im Raum Bromberg,
22 Elblong, 29 Oberschlesien, 24 Warschau.
Im Kaschubischen brzmi�l hei�t: 1. Hummel(Insekt), 2. Pfaffenholz Prunus
spinosa, 3. ein kleines Spielzeugi, 4. W�rend des Krieges das Flugzeug,
besonders der Bommber.
Zum Schlu� noch ein Hinweis: 1. Der Name der Insekten aus der Familie der
Bienen, ist onomatopoetisch: Czmiel, Cmiel, Trzmiel usw., lateinisch: apis
terrestris, deutsch Erdbiene oder Feldbiene, lateinisch bombus (zoologisch
Bombus terrestris) englisch bumble-bee, deutsch Hummel, ru�isch szmiel nach den
w�rend des Fluges erzeugten Lauten.
Edward Breza
(�bersetzung czmiele Januar 2001)
polnisch
�Slownik nazwisk wsp�lczesnie w Polsce uzywanych� podaje 264 nosicieli
nazwiska Homel, z tego 17 w woj. gdanskim, (160) w bielskim, 23 katowickim, 22
krakowskim; 62 Homel, z tego 50 w woj. gdanskim, 1,slupskim. 1 Chommel w woj.
katowickim; 142 Hummel, z tego 1 w woj. gdanskim, 35 warszawskim, 30
katowickim, 16 wroclawskim, 13 l�dzkim, 11 krakowskim; 21 Humla: 9 w woj. gdanskim, 6
elblaskim, po 3 w l�dzkim i poznanskim; 1 Hummiel w woj. wroclawskim.
Osobiscie znam dwie rodziny Hommel�w z Koscierzyny, nie notowane tu jednak w spisach
mieszkanc�w z polowy XIX w. i wczesniej.
Historyczne poswiadczenia z Pomorza pochodza z XVIII i XIX w. z p�lnocnych
Kaszub. W ksiegach metrykalnych parafii Kielno widnieja zapisy: Marianna
Hommel (1824 r.) i Johann Hommel (1839 r.). Bogatsze i wczesniejsze swiadectwa
pochodza z ksiegi parafialnej w Rumi: Joan Homel (1714 r.) i formy spolszczone
za pomoca przyrostka -ka (jak np. Kinka od K�hn, wywodzi sie od przymiotnika
k�hn czyli smialy, zuchwaly, Szmytka od dolnoniemieckiego Schmitt: rzeczownik
Schmitt oznacza kowala), Joan Homelka 1744 r. lub -(e)k: Mathias Hommelk 1755
r. oraz Redy: Roza Homlowna 1765 r.
Zanotowane zostalo to nazwisko z ksiag przemyskich w �Slowniku staropolskich
nazw osobowych�: Hummel [...] arestator et perpetitor, tzn. urzednik celny
wnoszacy pretensje (1426 r.) oraz Homel (1419 r.) Dziwi, ze nie ujal tego
nazwiska znawca staropolskich nazw osobowych pochodzenia niemieckiego, Z. Klimek.
Przywolywane tu formy sa postacia nazwiska pochodzenia niemieckiego. W
dzisiejszej niemczyznie Hummel to �trzmiel�, po kaszubsku brzmi�l, grzmi�l, tez
brzmi�l i grzmi�l, czmiel i przmi�l; w srednio-dolnoniemieckim brzmial ten
wyraz homele, w dolnoniemieckim ma takze postac Hummel. Obok znaczenia
entomologicznego ma tez zastosowanie przenosne: w dolnoniemieckim oznacza takze
�dziecko, kt�re nie moze usiedziec na jednym miejscu� (por. kaszubskie miec w rz�czy
brzmi�la na oznaczenie kogos wiercacego sie na krzesle), w g�rnoniemieckim
oznacza takze czlowieka wzburzonego, podenerwowanego (por. kaszubskie brzmi�l
je w niego wlazli i chodz�c jak brzmiol �byc zlym, chodzic zlym�; wilde Humel
to niesforna dziewczyna; w Szwabii oznacza tez byka. Obocznosc w nazwisku
zatem Hom(m)el czy Hum(m)el (Kaszubi m�wia dzis Chomel lub Chumel) moze byc
etymologiczna, uwarunkowana rozwojem historycznym i geograficznym wyrazu w
niemczyznie lub tez gwarowa polska badz kaszubska, uwarunkowana pozycja samogloski
�o� przed sp�lgloska nosowa �m�.
Na czlowieka wyraz Hummel m�gl przejsc z nazwy owada lub wt�rnych,
przenosnych okreslen i znaczen: podniecony, podenerwowany, niespokojny, przekorny itd.
W polszczyznie trzmiel oznaczal gwarowo takze nicponia i nazwe krzewu,
zwanego dzis trzmielnica, po lacinie Evonymus. Zdaniem Aleksandra Br�cknera
pierwotne bylo znaczenie entomologiczne. Potem przeniesiono je na krzew ze wzgledu
na kolor. Jego kwiatki przypominaly biret duchownego i dlatego po niemiecku
krzew okreslany byl Pfaffenholz, czyli drzewo klesze. W dziejach polszczyzny
wyraz brzmial trzmiel, przmiel, a krzew okreslany byl trzmielina lub
przemielina; nadto owad okreslany byl brzmiel, cmiel, czmiel, (por. 442 nosicieli
nazwiska Czmiel, z tego m.in. 5 w woj. bydgoskim, 6 gdanskim, 18 slupskim), cmiel
(por. nazwisko Cmiel u 767 obywateli z tego 1 w woj. gdanskim, najwiecej
(325) w woj. katowickim), tez przmiel, scmiel, szczmiel (por. wyzej okreslenia
kaszubskie).
W dzisiejszych nazwiskach polskich odnajdujemy Czmiel, Cmiel, Trzmiel 957, z
tego 4 w woj. bydgoskim, 9 gdanskim, 3 slupskim,; najwiecej (117)
siedleckim, 110 w kaliskim, 102 w radomskim, 57 poznanskim, 42 wroclawskim, 40
katowickim; Trzmiel vel Chmiel 8 w woj. radomskim; Grzmiel 125, z tego 7 w woj.
bydgoskim, 14 gdanskim, 72 radomskim, 18 warszawskim; Grzmil 489, z tego 2 w woj.
bydgoskim, 22 elblaskim, 29 katowickim, 24 warszawskim. W kaszubszczyznie
brzmi�l znaczy: 1. trzmiel, 2. tarnina, Prunus spinosa, 3. rodzaj zabawki, 4. w
okresie miedzywojennym samolot, zwlaszcza bombowiec; nadto grzmi�le �jasnota
plamista� (z Kepy Zarnowieckiej). W gminie Suleczyno w powiecie kartuskim pod
wsia Kolodzieje jest wybudowanie (przysi�lek) Przmielnica niekiedy pisane
blednie Przemielnica.
Na koniec jeszcze dwie uwagi: 1. Nazwa owada z rodziny pszcz�l, nazywanego
po lacinie apis terrestris, z czego poszly tlumaczenia pszczola ziemna w
jezyku polskim, Erdbiene lub Feldbiene w jezyku niemieckim, jest onomatopeiczna:
po lacinie bombus (zoologicznie Bombus terrestris) po angielsku bumble-bee, po
niemiecku Hummel, po rosyjsku szmiel od wydawanego w czasie lotu brzeku.
Edward Breza
Mit freundlichen Gr�ssen, Gl�ckauf Erwin